Се одлучив за љубовта… Така ќе има повеќе смисла. И Смртта. И животот.
запис најден во една од тетратките на Сидо

 

RAISON D’ÊTRE

По смртта на Стефан Сидовски-Сидо – долгогодишен, многупочитуван и искрено сакан професор по философија и филм – во неговиот дом беа пронајдени двесте четириесет и две целосно испишани тетратки од различен формат, чиј вкупен број на страници, во ракопис, не е помал од триесет и пет илјади; од желбата истите прерано да не му припаднат на неизбежниот заборав – а со тоа да биде и неправедно обесмислен повеќедецениски интроспективен напор на една исклучителна личност – се роди идејата за оваа веб-страница.

Замислена како сеопфатна дигитална архива, истата содржи и дел од објавените текстови на Сидо, речиси сите негови аматерски филмови (како и неговиот единствен професионален филм, Образ), неколку интервјуа и излагања по различни поводи и сосема мал избор од туѓи сведоштва и спомени за неговиот живот и дело. Од досега откриените ракописи, овде се споделени сите тетратки освен дводецениските Дневници (од кои, во догледна иднина и од почит кон сè уште живите, ќе бидат објавувани само селектирани и делумно редактирани преписи) и еден шеснаесеттомен тематски циклус афористички размисли за филмот за кого можеме да бидеме сигурни дека Сидо имал намера да го уреди и отпечати како книга (за што и дискутирал, во месеците непосредно пред својата смрт, со Лазар Фотев, сопственикот и основач на издавачката куќа „Аз-буки“). Од она што го знаеме засега, ова е еден од одвај неколкуте разговори во кои Сидо го споделил со некого постоењето на овие тетратки.

Од останатите десетина – барем со онаа веројатност што може да ја понудат верливите сведоштва – го знаеме и следново:

    • Огромен дел од тетратките не биле пишувани со намера некогаш да се објаваат, за што постојат немал број траги и низ нивните страници. Нивната главна – а во одредени циклуси, и единствена – цел била самоподобрување низ искрена интроспекција. „Имав скромна намера да ја следам еволуцијата на сопствената мисла и да не ги повторувам истите грешки,“ има речено Сидо во една релевантна дискусија, појаснувајќи зошто никогаш не објавил ниту еден од сопствените записи.
    • По надворешна иницијатива на негови поранешни ученици, непосредно пред смртта на Сидо, почната е постапка на исчитување и уредување на еден дел од ракописите (Мислите за размислување) со намера конечната селекција, одобрена и проверена од професорот, да биде објавена во вид на монографија. Во текот на овие дискусии, зборувано е и за превод и коренита редакција на една „песна-медитација“ од факултетските денови („За ()“, изворно напишана на српскохрватски), како и за вклучување, во конечниот избор, на некои делови од доцните есеи на Сидо, овде групирани под насловот Тематски размисли. Во ниту еден момент од неколкуте дискусии и средби по овој повод, и покрај неколкуте можности за такво нешто, Сидо го нема обзнането постоењето на Дневниците; дури и напротив, го има имплицитно негирано постоењето на обемни записи од автобиографска или креативна природа.
    • Во прилог на досега кажаното оди и фактот што Дневниците, заедно со неколку тетратки овде провизорно групирани под називот Раскази и импресии, беа најдени последни во домот на Сидо, во заклучлив, но не и заклучен, орман затскриен од други ракописи, каталози и книги. За разлика од останатите тетратки, Дневниците не беа хронолошки подредени што би можело да сугерира дека, барем попатно, Сидо консултирал дел од нив во последните денови од својот живот, можеби под влијание на горенаведените разговори за објавување на ракописите.

Безмалку несомнено, токму на ова влијание своето постоење го должат две белешки најдени меѓу страниците на последнодатираните ракописи на Сидо. Подведени под насловот Беда на живеење и копнеж за суштествување (доживување на светов и себе во светов), очигледно е дека обете скицираат структура на книга која Сидо ја замислувал, барем во своите приватни белешки, и како свое „животно дело“. Исто така очигледно е – и тоа речиси безисклучно – и на кои ракописи или ракописни групи реферира секоја од ставките. Но, не е очигледно на каков начин Сидо го замислувал поединечниот избор од тетратките, ниту, пак, дали воопшто имал време да размислува за тоа. За волја на вистината, не е најочигледна ниту хронологијата (ниту една од двете белешки не е датирана), но благодарение на неколку интерни (прочистениот и нумериран распоред, дообјаснувањето на предговорот и поговорот) и екстерни докази (едно сведоштво и местото во тетратките во кои беа подметнати) со разумна веројатност може да се претпостави која од двете е пораната. Разбирливо, не можеме да знаеме колку внимание Сидо има посветено на пишувањето на овие белешки, ниту пак дали подоцнежната е и конечна, но барем засега не е најден никаков запис што противречи на впечатокот дека двете факсимилни белешки подолу документираат неостварена желба, укината не од отсуство на волја и интерес, туку од ненадејна и прерана смрт:

Сè на сè, во последната година од својот живот, Сидо се согласил избор од неговото творештво да биде уреден и објавен во печатена монографија, а веројатно планирал и да ја прошири својата првично понудена селекција кон ракописи со чие постоење можеби и не бил запознаен никој освен самиот тој. Во отсуство на негова недвосмислена дозвола за конечна реализација на овој проект, ни останува нам – на роднините, пријателите, познаниците – да ги претпоставиме, соочиме и премериме желбите на Сидо и да се обврземе кон исполнување на оние што околностите сугерираат дека се последни, притоа не занемарувајќи го товарот што го носи прилогот „веројатно“ во претходната реченица. Бидејќи таквиот потфат (приредување монографија според претпоставените назнаки на Сидо) не би можел да биде нешто помалку од многугодишен проект, се одлучивме да дигитализираме и споделиме огромен дел од ракописите на професорот преку оваа веб-страница уште отсега; нималку не запоставувајќи го, проектот само го преобликувавме и го локализиравме во најважниот поделок од страницава, каде во иднина ќе се трудиме да објавуваме уредени извадоци од ракописите со надеж дека еден ден истите ќе можат да станат предлошка за некоја идна книга. Во меѓувреме, за да се заштитат од оштети и кражби, оригиналите од ракописите беа преместени од домот на Сидо во архивата на Кинотеката на Република Македонија (веќе со децении, едно од неговите омилени места) каде исто така беше донирана и неговата обемна библиотека (дел од која можете накратко да видите во дебитантскиот документарен филм на Тамара Котевска, дваесетина секунди по четвртата минута). Се надеваме дека во иднина ќе можеме да најдеме и посоодветен простор за личната оставина на Сидо; дотогаш ќе мораме да се задоволиме со привремениот физички и овој, заменски и виртуелен.

 

ХРОНОЛОГИЈА И ТИПОЛОГИЈА

Бидејќи речиси сите записи на Сидо се уредно и внимателно датирани, хронологијата на неговите ракописи беше лесно утврдлива.1 Со нејзина помош – а и со помош на неколку попатни и додатни показатели (наслови, стил, ракопис, поставеност на тетратките во домот) – беше возможно да се класифицираат сите тетратки во седум широки категории: три од креативна природа (Сценарија, Песни и Раскази и импресии), три што би можеле да се наречат философско-контемплативни (Есеи, Мисли за размислување и Тематски размисли) и една мемоарско-автобиографска (Дневници). Табелата подолу дава воведна – макар и само делумна – претстава за изгледот на секоја од тетратките, како и за нејзината позиција во хронологијата на ракописите на Сидо:

наслов серија број стр од до период
Дневник, 1973-04-16 - 1973-05-13 Дневник (1973-1992) 1 200 16.04.1973 13.05.1973 27
Дневник, 1973-05-14 - 1973-07-08 Дневник (1973-1992) 2 198 14.05.1973 08.07.1973 55
Дневник, 1973-07-09 - 1973-09-20 Дневник (1973-1992) 3 200 09.07.1973 20.09.1973 73
Дневник, 1973-09-21 - 1974-01-27 Дневник (1973-1992) 4 200 21.09.1973 27.01.1974 128
Дневник, 1974-04-01 - 1974-08-31 Дневник (1973-1992) 5 200 01.04.1974 31.08.1974 152
Дневник, 1974-09-01 - 1975-08-29 Дневник (1973-1992) 6 200 01.09.1974 29.08.1975 362
Дневник, 1974-11-04 - 1975-09-21 Дневник (1973-1992) 7 160 04.11.1974 21.09.1975 321
Дневник, 1975-01-01 - 1976-01-12 Дневник (1973-1992) 8 200 01.01.1975 12.01.1976 376
Дневник, 1975-07-30 - 1976-08-09 Дневник (1973-1992) 9 200 30.07.1975 09.08.1976 376
Дневник, 1975-12-31 - 1976-07-31 Дневник (1973-1992) 10 196 31.12.1975 31.07.1976 213
Дневник, 1976-01-12 - 1976-07-08 Дневник (1973-1992) 11 200 12.01.1976 08.07.1976 178
Дневник, 1976-07-08 - 1976-11-13 Дневник (1973-1992) 12 154 08.07.1976 13.11.1976 128
Дневник, 1976-08-10 - 1977-04-05 Дневник (1973-1992) 13 200 10.08.1976 05.04.1977 238
Дневник, 1976-09-20 - 1977-03-26 Дневник (1973-1992) 14 136 20.09.1976 26.03.1977 187
Дневник, 1976-12-01 - 1977-03-17 Дневник (1973-1992) 15 136 01.12.1976 17.03.1977 106
Дневник, 1977-03-18 - 1977-05-30 Дневник (1973-1992) 16 160 18.03.1977 30.05.1977 73
Дневник, 1977-05-31 - 1977-08-15 Дневник (1973-1992) 17 200 31.05.1977 15.08.1977 76
Дневник, 1977-08-16 - 1977-11-19 Дневник (1973-1992) 18 180 16.08.1977 19.11.1977 95
Дневник, 1977-11-19 - 1978-01-11 Дневник (1973-1992) 19 120 19.11.1977 11.01.1978 53
Дневник, 1978-01-12 - 1978-04-26 Дневник (1973-1992) 20 202 12.01.1978 26.04.1978 104
Дневник, 1978-04-07 - 1978-07-09 Дневник (1973-1992) 21 200 07.04.1978 09.07.1978 93
Дневник, 1978-07-09 - 1978-11-03 Дневник (1973-1992) 22 198 09.07.1978 03.11.1978 117
Дневник, 1978-11-04 - 1979-01-15 Дневник (1973-1992) 23 200 04.11.1978 15.01.1979 72
Дневник, 1979-01-16 - 1979-04-02 Дневник (1973-1992) 24 200 16.01.1979 02.04.1979 76
Дневник, 1979-04-02 - 1979-06-03 Дневник (1973-1992) 25 202 02.04.1979 03.06.1979 62
Дневник, 1979-06-03 - 1979-08-22 Дневник (1973-1992) 26 200 03.06.1979 22.08.1979 80
Дневник, 1979-08-22 - 1979-10-14 Дневник (1973-1992) 27 198 22.08.1979 14.10.1979 53
Дневник, 1979-10-15 - 1979-12-17 Дневник (1973-1992) 28 198 15.10.1979 17.12.1979 63
Дневник, 1979-12-18 - 1980-02-13 Дневник (1973-1992) 29 202 18.12.1979 13.02.1980 57
Дневник, 1980-02-14 - 1980-05-02 Дневник (1973-1992) 30 220 14.02.1980 02.05.1980 78
Дневник, 1980-05-02 - 1980-07-10 Дневник (1973-1992) 31 162 02.05.1980 10.07.1980 69
Дневник, 1980-07-10 - 1980-09-19 Дневник (1973-1992) 32 200 10.07.1980 19.09.1980 71
Дневник, 1980-09-19 - 1980-11-28 Дневник (1973-1992) 33 174 19.09.1980 28.11.1980 70
Дневник, 1980-11-24 - 1981-02-08 Дневник (1973-1992) 34 198 24.11.1980 08.02.1981 76
Дневник, 1981-02-09 - 1981-05-05 Дневник (1973-1992) 35 202 09.02.1981 05.05.1981 85
Дневник, 1981-05-05 - 1981-07-16 Дневник (1973-1992) 36 202 05.05.1981 16.07.1981 72
Дневник, 1981-07-17 - 1981-09-14 Дневник (1973-1992) 37 158 17.07.1981 14.09.1981 59
Дневник, 1981-09-15 - 1981-11-10 Дневник (1973-1992) 38 158 15.09.1981 10.11.1981 56
Дневник, 1981-11-10 - 1982-01-12 Дневник (1973-1992) 39 158 10.11.1981 12.01.1982 63
Дневник, 1982-01-12 - 1982-04-04 Дневник (1973-1992) 40 180 12.01.1982 04.04.1982 82
Дневник, 1982-04-04 - 1982-07-03 Дневник (1973-1992) 41 200 04.04.1982 03.07.1982 90
Дневник, 1982-07-04 - 1982-09-08 Дневник (1973-1992) 42 200 04.07.1982 08.09.1982 66
Дневник, 1982-09-09 - 1982-12-01 Дневник (1973-1992) 43 200 09.09.1982 01.12.1982 83
Дневник, 1982-12-02 - 1983-02-14 Дневник (1973-1992) 44 200 02.12.1982 14.02.1983 74
Дневник, 1983-02-15 - 1983-05-22 Дневник (1973-1992) 45 202 15.02.1983 22.05.1983 96
Дневник, 1983-05-23 - 1983-07-25 Дневник (1973-1992) 46 158 23.05.1983 25.07.1983 63
Дневник, 1983-07-26 - 1983-09-23 Дневник (1973-1992) 47 160 26.07.1983 23.09.1983 59
Дневник, 1983-09-24 - 1983-12-28 Дневник (1973-1992) 48 198 24.09.1983 28.12.1983 95
Дневник, 1983-12-28 - 1984-04-05 Дневник (1973-1992) 49 200 28.12.1983 05.04.1984 99
Дневник, 1984-04-06 - 1984-07-08 Дневник (1973-1992) 50 200 06.04.1984 08.07.1984 93
Дневник, 1984-07-09 - 1984-10-14 Дневник (1973-1992) 51 218 09.07.1984 14.10.1984 97
Дневник, 1984-10-15 - 1984-11-30 Дневник (1973-1992) 52 122 15.10.1984 30.11.1984 46
Дневник, 1984-11-30 - 1985-01-26 Дневник (1973-1992) 53 122 30.11.1984 26.01.1985 57
Дневник, 1985-01-27 - 1985-04-28 Дневник (1973-1992) 54 214 27.01.1985 28.04.1985 91
Дневник, 1985-04-29 - 1985-07-07 Дневник (1973-1992) 55 200 29.04.1985 07.07.1985 69
Дневник, 1985-07-08 - 1987-02-03 Дневник (1973-1992) 56 196 08.07.1985 03.02.1987 575
Дневник, 1987-03-01 - 1990-09-07 (Сеќавања) Дневник (1973-1992) 57 198 01.03.1987 07.09.1990 1286
Дневник, 1990-09-08 - 1992-04-05 Дневник (1973-1992) 58 142 08.09.1990 05.04.1992 480
Основи на самореализацијаЕсеи (1969-1973) 7 198 24.07.1973 05.06.1974 316
Осаменички животЕсеи (1969-1973) 5 160 01.11.1972 24.07.1973 265
Мисли, 1973-09-10 - 1973-12-23Есеи (1969-1973) 8 48 10.09.1973 23.12.1973 104
Мисли, 1973-04-06 - 1973-07-09Есеи (1969-1973) 6 46 06.04.1973 09.07.1973 94
Исповеди на еден неспретенкоЕсеи (1969-1973) 2 130 20.04.1972 03.08.1972 105
Записи од посматрања на самиот себеси 1-4Есеи (1969-1973) 1 596 15.01.1969 25.02.1972 1136
За смртта и бесмртностаЕсеи (1969-1973) 9 380 12.07.1976 19.08.1976 38
Бладањата на еден невротичар, 1-2Есеи (1969-1973) 3 317 25.06.1972 04.03.1973 252
Барање на смислата на методатаЕсеи (1969-1973) 4 160 04.10.1972 03.04.1973 181
Мисли за размислување 1 Мисли за размислување (1965-2012) 1 156 01.12.1965 07.03.1981 5575
Мисли за размислување 2 Мисли за размислување (1965-2012) 2 173 14.03.1981 16.06.1984 1190
Мисли за размислување 3 Мисли за размислување (1965-2012) 3 196 23.06.1984 07.08.1988 1506
Философски рефлексии Мисли за размислување (1965-2012) 4 129 01.09.1987 17.02.1991 1265
Мисли за размислување 4 Мисли за размислување (1965-2012) 5 160 08.08.1988 12.06.1989 308
Мисли за размислување 5 Мисли за размислување (1965-2012) 6 161 13.06.1989 06.09.1990 450
Мисли за размислување 6 Мисли за размислување (1965-2012) 7 156 07.09.1990 01.09.1991 359
Мисли за размислување 7 Мисли за размислување (1965-2012) 8 138 02.09.1991 10.06.1992 282
Мисли за размислување 8 Мисли за размислување (1965-2012) 9 152 11.06.1992 15.01.1993 218
Мисли за размислување 9 Мисли за размислување (1965-2012) 10 198 16.01.1993 25.12.1993 343
Мисли за размислување 10 Мисли за размислување (1965-2012) 11 200 26.12.1993 27.11.1994 336
Мисли за размислување 11 Мисли за размислување (1965-2012) 12 196 28.11.1994 21.08.1995 266
Мисли за размислување 12 Мисли за размислување (1965-2012) 13 186 22.08.1995 22.02.1996 184
Мисли за размислување 13 Мисли за размислување (1965-2012) 14 210 23.02.1996 09.08.1996 168
Мисли за размислување 15 Мисли за размислување (1965-2012) 15 188 10.08.1996 08.02.1997 182
Мисли за размислување 16 Мисли за размислување (1965-2012) 16 199 09.02.1997 18.07.1997 159
Мисли за размислување 17 Мисли за размислување (1965-2012) 17 196 19.07.1997 20.11.1997 124
Мисли за размислување 18 Мисли за размислување (1965-2012) 18 118 21.11.1997 06.02.1998 77
Мисли за размислување 19 Мисли за размислување (1965-2012) 19 120 07.02.1998 17.05.1998 99
Мисли за размислување 20 Мисли за размислување (1965-2012) 20 118 18.05.1998 27.08.1998 101
Мисли за размислување 21 Мисли за размислување (1965-2012) 21 118 28.08.1998 20.12.1998 114
Мисли за размислување 22 Мисли за размислување (1965-2012) 22 124 21.12.1998 31.03.1999 100
Мисли за размислување 23 Мисли за размислување (1965-2012) 23 116 01.04.1999 18.07.1999 108
Мисли за размислување 24 Мисли за размислување (1965-2012) 24 122 19.07.1999 29.09.1999 72
Мисли за размислување 25 Мисли за размислување (1965-2012) 25 104 30.09.1999 24.11.1999 55
Мисли за размислување 26 Мисли за размислување (1965-2012) 26 108 25.11.1999 22.01.2000 58
Мисли за размислување 27 Мисли за размислување (1965-2012) 27 101 23.01.2000 29.03.2000 66
Мисли за размислување 28 Мисли за размислување (1965-2012) 28 105 30.03.2000 20.05.2000 51
Мисли за размислување 29 Мисли за размислување (1965-2012) 29 105 21.05.2000 18.07.2000 58
Мисли за размислување 30 Мисли за размислување (1965-2012) 30 107 19.07.2000 30.08.2000 42
Мисли за размислување 31 Мисли за размислување (1965-2012) 31 105 31.08.2000 27.09.2000 27
Мисли за размислување 32 Мисли за размислување (1965-2012) 32 104 28.09.2000 29.10.2000 31
Мисли за размислување 33 Мисли за размислување (1965-2012) 33 104 30.10.2000 06.12.2000 37
Мисли за размислување 34 Мисли за размислување (1965-2012) 34 104 07.12.2000 30.01.2001 54
Мисли за размислување 35 Мисли за размислување (1965-2012) 35 101 31.01.2001 13.04.2001 72
Мисли за размислување 36 Мисли за размислување (1965-2012) 36 97 14.04.2001 01.07.2001 78
Мисли за размислување 37 Мисли за размислување (1965-2012) 37 105 02.07.2001 22.08.2001 51
Мисли за размислување 38 Мисли за размислување (1965-2012) 38 101 23.08.2001 16.10.2001 54
Мисли за размислување 39 Мисли за размислување (1965-2012) 39 101 17.10.2001 20.12.2001 64
Мисли за размислување 40 Мисли за размислување (1965-2012) 40 105 21.12.2001 08.02.2002 49
Мисли за размислување 41 Мисли за размислување (1965-2012) 41 105 09.02.2002 11.04.2002 61
Мисли за размислување 42 Мисли за размислување (1965-2012) 42 104 12.04.2002 07.06.2002 56
Мисли за размислување 43 Мисли за размислување (1965-2012) 43 105 08.06.2002 01.08.2002 54
Мисли за размислување 44 Мисли за размислување (1965-2012) 44 100 02.08.2002 26.09.2002 55
Мисли за размислување 45 Мисли за размислување (1965-2012) 45 105 27.09.2002 20.11.2002 54
Мисли за размислување 46 Мисли за размислување (1965-2012) 46 100 21.11.2002 21.01.2003 61
Мисли за размислување 47 Мисли за размислување (1965-2012) 47 104 22.01.2003 09.03.2003 46
Мисли за размислување 48 Мисли за размислување (1965-2012) 48 97 10.03.2003 06.05.2003 57
Мисли за размислување 49 Мисли за размислување (1965-2012) 49 103 07.05.2003 02.07.2003 56
Мисли за размислување 50 Мисли за размислување (1965-2012) 50 105 03.07.2003 12.08.2003 40
Мисли за размислување 51 Мисли за размислување (1965-2012) 51 105 13.08.2003 30.09.2003 48
Мисли за размислување 52 Мисли за размислување (1965-2012) 52 105 01.10.2003 26.11.2003 56
Мисли за размислување 53 Мисли за размислување (1965-2012) 53 105 27.11.2003 01.02.2004 66
Мисли за размислување 54 Мисли за размислување (1965-2012) 54 105 02.02.2004 12.04.2004 70
Мисли за размислување 55 Мисли за размислување (1965-2012) 55 104 13.04.2004 08.06.2004 56
Мисли за размислување 56 Мисли за размислување (1965-2012) 56 80 09.06.2004 03.08.2004 55
Мисли за размислување 57 Мисли за размислување (1965-2012) 57 41 04.08.2004 02.09.2004 29
Мисли за размислување 58 Мисли за размислување (1965-2012) 58 101 03.09.2004 26.10.2004 53
Мисли за размислување 59 Мисли за размислување (1965-2012) 59 100 27.10.2004 31.12.2004 65
Мисли за размислување 60 Мисли за размислување (1965-2012) 60 96 01.01.2005 15.03.2005 73
Мисли за размислување 61 Мисли за размислување (1965-2012) 61 101 16.03.2005 25.05.2005 70
Мисли за размислување 62 Мисли за размислување (1965-2012) 62 106 26.05.2005 19.07.2005 54
Мисли за размислување 63 Мисли за размислување (1965-2012) 63 104 20.07.2005 21.09.2005 63
Мисли за размислување 64 Мисли за размислување (1965-2012) 64 103 22.09.2005 08.11.2005 47
Мисли за размислување 65 Мисли за размислување (1965-2012) 65 104 09.11.2005 08.01.2006 60
Мисли за размислување 66 Мисли за размислување (1965-2012) 66 104 09.01.2006 05.03.2006 55
Мисли за размислување 67 Мисли за размислување (1965-2012) 67 105 06.03.2006 30.04.2006 55
Мисли за размислување 68 Мисли за размислување (1965-2012) 68 200 01.05.2006 22.09.2006 144
Мисли за размислување 69 Мисли за размислување (1965-2012) 69 194 23.09.2006 04.01.2007 103
Мисли за размислување 70 Мисли за размислување (1965-2012) 70 200 05.01.2007 20.04.2007 105
Мисли за размислување 71 Мисли за размислување (1965-2012) 71 104 21.04.2007 02.07.2007 72
Мисли за размислување 72 Мисли за размислување (1965-2012) 72 105 03.07.2007 03.09.2007 62
Мисли за размислување 73 Мисли за размислување (1965-2012) 73 105 04.09.2007 05.11.2007 62
Мисли за размислување 74 Мисли за размислување (1965-2012) 74 105 06.11.2007 03.01.2008 58
Мисли за размислување 75 Мисли за размислување (1965-2012) 75 105 04.01.2008 01.03.2008 57
Мисли за размислување 76 Мисли за размислување (1965-2012) 76 97 02.03.2008 07.05.2008 66
Мисли за размислување 77 Мисли за размислување (1965-2012) 77 96 08.05.2008 04.07.2008 57
Мисли за размислување 78 Мисли за размислување (1965-2012) 78 97 05.07.2008 01.09.2008 58
Мисли за размислување 79 Мисли за размислување (1965-2012) 79 97 02.09.2008 27.10.2008 55
Мисли за размислување 90 Мисли за размислување (1965-2012) 80 96 28.10.2008 22.12.2008 55
Мисли за размислување 91 Мисли за размислување (1965-2012) 81 96 23.12.2008 14.02.2009 53
Мисли за размислување 100 Мисли за размислување (1965-2012) 82 193 15.02.2009 23.07.2009 158
Мисли за размислување 101 Мисли за размислување (1965-2012) 83 193 24.07.2009 04.11.2009 103
Мисли за размислување 102 Мисли за размислување (1965-2012) 84 192 05.11.2009 27.02.2010 114
Мисли за размислување 103 Мисли за размислување (1965-2012) 85 187 28.02.2010 18.07.2010 140
Мисли за размислување 104 Мисли за размислување (1965-2012) 86 97 19.07.2010 12.09.2010 55
Мисли за размислување 105 Мисли за размислување (1965-2012) 87 93 13.09.2010 20.11.2010 68
Мисли за размислување 106 Мисли за размислување (1965-2012) 88 198 21.11.2010 30.04.2011 160
Мисли за размислување 107 Мисли за размислување (1965-2012) 89 198 01.05.2011 18.09.2011 140
Мисли за размислување 108 Мисли за размислување (1965-2012) 90 202 19.09.2011 22.02.2012 156
Мисли за размислување 109 Мисли за размислување (1965-2012) 91 202 23.02.2012 26.07.2012 154
Мисли за размислување 110 Мисли за размислување (1965-2012) 92 146 27.07.2012 26.10.2012 91
Песни, 1966-08-29 - 1970-06-16Поезија (1966-2019) 1 92 29.08.1966 16.06.1970 1387
Песни, 1970-02-15 - 1970-05-24Поезија (1966-2019) 2 48 15.02.1970 24.05.1970 98
Песни, 1990-04-01 - 1990-07-08Поезија (1966-2019) 3 68 01.04.1990 08.07.1990 98
Песни, 1990-06-15 - 1990-11-11Поезија (1966-2019) 4 72 15.06.1990 11.11.1990 149
Песни, 1990-11-25 - 1991-04-07Поезија (1966-2019) 5 52 25.11.1990 07.04.1991 133
Песни, 1991-04-15 - 1991-09-06Поезија (1966-2019) 6 58 15.04.1991 06.09.1991 144
Песни, 1992-09-13 - 1993-01-01Поезија (1966-2019) 7 50 13.09.1992 01.01.1993 110
Песни, 1993-01-05 - 1993-09-12Поезија (1966-2019) 8 118 05.01.1993 12.09.1993 250
Песни, 1993-11-14 - 1994-08-28Поезија (1966-2019) 9 96 14.11.1993 28.08.1994 287
Песни, 1994-09-11 - 1995-09-10Поезија (1966-2019) 10 80 11.09.1994 10.09.1995 364
Песни, 1995-09-17 - 1996-07-24Поезија (1966-2019) 11 76 17.09.1995 24.07.1996 311
Песни, 1996-08-04 - 1997-06-15Поезија (1966-2019) 12 62 04.08.1996 15.06.1997 315
Песни, 1997-06-22 - 1998-07-19Поезија (1966-2019) 13 60 22.06.1997 19.07.1998 392
Песни, 1998-08-09 - 1999-11-21Поезија (1966-2019) 14 56 09.08.1998 21.11.1999 469
Песни, 1999-11-28 - 2001-04-15Поезија (1966-2019) 15 82 28.11.1999 15.04.2001 504
Песни, 2001-04-22 - 2002-01-06Поезија (1966-2019) 16 58 22.04.2001 06.01.2002 259
Песни, 2002-01-13 - 2003-06-01Поезија (1966-2019) 17 78 13.01.2002 01.06.2003 504
Песни, 2003-06-08 - 2004-08-19Поезија (1966-2019) 18 78 08.06.2003 19.08.2004 438
Песни, 2004-09-26 - 2005-08-28Поезија (1966-2019) 19 70 26.09.2004 28.08.2005 336
Песни, 2005-09-11 - 2007-08-26Поезија (1966-2019) 20 140 11.09.2005 26.08.2007 714
Песни, 2007-09-02 - 2010-06-06Поезија (1966-2019) 21 158 02.09.2007 06.06.2010 1008
Песни, 2010-06-13 - 2011-05-01Поезија (1966-2019) 22 58 13.06.2010 01.05.2011 322
Песни, 2014-07-06 - 2015-01-25Поезија (1966-2019) 24 30 06.07.2014 25.01.2015 203
Песни, 2015-02-01 - 2017-05-14Поезија (1966-2019) 25 156 01.02.2015 14.05.2017 833
Песни, 2015-09-15 - 2018-07-15Поезија (1966-2019) 26 156 15.09.2015 15.07.2018 1034
Песни, 2017-05-21 - 2018-10-22Поезија (1966-2019) 27 96 21.05.2017 22.10.2018 519
Песни, 2011-05-29 - 2012-07-22Поезија (1966-2019) 23 56 29.05.2011 22.06.2012 383
Песни, 2018-07-22 - 2019-06-16Поезија (1966-2019) 28 70 22.07.2018 16.06.2019 329
Раскази и импресии, 1990-1992Раскази и импресии (1990-2011) 1 86 04.11.1990 13.12.1992 770
Раскази и импресии, 1998-2000Раскази и импресии (1990-2011) 2 120 05.01.1998 16.04.2000 832
Раскази и импресии, 2000-2001Раскази и импресии (1990-2011) 3 100 30.04.2000 15.07.2001 441
Раскази и импресии, 2001-2003Раскази и импресии (1990-2011) 4 102 22.06.2001 31.03.2003 647
Раскази и импресии, 2003-2005Раскази и импресии (1990-2011) 5 102 12.04.2003 02.05.2005 751
Раскази и импресии, 2005-2006Раскази и импресии (1990-2011) 6 102 15.05.2005 17.12.2006 581
Раскази и импресии, 2006-2009Раскази и импресии (1990-2011) 7 120 31.12.2006 15.03.2009 805
Раскази и импресии, 2009-2011Раскази и импресии (1990-2011) 8 110 29.03.2009 28.09.2011 913
Сценарија за аматерски филм, 1964-1974Сценарија (1964-1974) 1 176 01.03.1964 11.03.1974 3662
Беда на живеење и копнеж по суштествувањеТематски размисли (2009-2019) 14 98 01.05.2014 23.05.2015 387
Живот под принуда и живот во слободаТематски размисли (2009-2019) 16 192 07.12.2014 20.03.2015 103
Мисли за слободна заедница на слободни суштестваТематски размисли (2009-2019) 21 196 04.09.2016 09.02.2017 158
Мисли за убавото 1Тематски размисли (2009-2019) 1 180 01.02.2009 14.11.2009 286
Мисли за убавото 2Тематски размисли (2009-2019) 4 186 15.11.2009 02.12.2010 382
Мисли за убавото 3Тематски размисли (2009-2019) 5 216 03.01.2011 31.10.2012 667
Мисли за убавото 4Тематски размисли (2009-2019) 8 212 24.02.2013 06.01.2014 316
Мисли за убавото 5Тематски размисли (2009-2019) 11 196 07.01.2014 03.07.2014 177
Размисли 1Тематски размисли (2009-2019) 7 200 01.01.2013 27.07.2013 207
Размисли 2Тематски размисли (2009-2019) 9 198 28.07.2013 22.01.2014 178
Размисли 3Тематски размисли (2009-2019) 3 196 05.09.2009 06.03.2013 1278
Размисли 4Тематски размисли (2009-2019) 10 92 04.08.2013 31.08.2014 392
Размисли за зборот и поимот вечностТематски размисли (2009-2019) 18 192 13.06.2016 29.01.2017 230
Размисли за незнаењетоТематски размисли (2009-2019) 20 198 17.07.2016 15.06.2017 333
Размисли за нов свет на меѓучовечки односиТематски размисли (2009-2019) 22 196 17.06.2017 25.09.2017 100
Размисли за промена на светотТематски размисли (2009-2019) 15 160 24.09.2014 06.12.2014 73
Размисли за самоуправувањето како израз на љубов 1Тематски размисли (2009-2019) 29 160 11.04.2019 18.06.2019 68
Размисли за самоуправувањето како израз на љубов 2Тематски размисли (2009-2019) 30 9 19.06.2019 25.06.2019 6
Размисли за слободен, творечки, хармоничен и среќен светТематски размисли (2009-2019) 23 196 26.09.2017 07.01.2018 103
Размисли за смртта, 1Тематски размисли (2009-2019) 25 104 08.01.2018 08.02.2018 31
Размисли за смртта, 2Тематски размисли (2009-2019) 26 104 09.02.2018 13.03.2018 32
Размисли за среќатаТематски размисли (2009-2019) 13 196 21.03.2014 23.09.2014 186
Размисли за човековиот умТематски размисли (2009-2019) 12 164 02.03.2014 13.09.2014 195
Размисли за човековиот ум и неговото чудење, 1Тематски размисли (2009-2019) 27 104 10.09.2018 01.11.2018 52
Размисли за човековиот ум и неговото чудење, 2Тематски размисли (2009-2019) 28 196 02.11.2018 10.01.2019 69
Размисли за чудењетоТематски размисли (2009-2019) 19 196 13.06.2016 15.06.2017 367
Рефлексии за меморијата 1Тематски размисли (2009-2019) 2 200 01.03.2009 15.09.2010 563
Рефлексии за меморијата 2Тематски размисли (2009-2019) 6 200 03.04.2011 15.11.2014 1322
Философски медитацииТематски размисли (2009-2019) 24 196 01.12.2017 08.09.2018 281
Човековиот ум, неговото чудење и љубопитностТематски размисли (2009-2019) 17 162 24.05.2015 22.09.2015 121
Мрежните врски од првите две колони водат до преглед на соодветните тетратки или категории. Датите во насловите го следат форматот „година-месец-ден“ за да бидат коректно подредливи.
WordPress Tables Plugin

Како што може да се види и од самата табела, со незанемарливи исклучоци, самотната пишувачка историја на Сидо грубо се периодизира низ сопствената типологија. Можеби не е несовесно овде да се обопшти уште и впечатокот дека воочлива е специфична еволуција на интересите и стилот на Сидо, кои се поместуваат од просторите на личното и тематското кон оние на општото и афористичкото за да амалгамираат во некоја мешавина од последните три.

 

Есеи (1969-1973)

9 тетратки2

Оградени меѓу факултетот и воената служба – и втонати во дилеми и неспокој – раните записи на Сидо имаат интроспективно-есеистичка природа. По нивниот интимен и субјективен карактер, истите воочливо наликуваат на минуциозната документаристика што преовладува во Дневниците (кои несомнено ги навестуваат), а по нивната структура и нефрагментираност видно се разликуваат од псевдоафористичкиот стил на Мислите за размислување (со кои делумно временски и се поклопуваат). Во дел од овие тетратки, Сидо трага по патокази додека лута низ полупознати светови на страв и неизвесност; во останатите, речиси парадоксално, самоуверено исцртува мапи за сопствениот живот, на неизживеано исцрпувајќи ги повеќето иднини и алтернативи за постоење; ретроспективно гледано, зачудувачки е колку останал верен на многу од овие младешки планови до крајот на својот живот. Меѓу Есеите, можеби и само полуоправдано, вклучени се и две сродни тетратки насловени како Мисли. Првата го покрива периодот од април до јуни 1973 година и се занимава со превреднувањето на христијанските вредности (како и односот меѓу искусувањето и обмислувањето на светот) а вторатапишувана од септември до крајот на истата година – ги проблематизира постоењето на Бог и личната вина. Иако очигледно преодни меѓу оваа рана фаза и Мислите за размислување, по низа стилски и структурни одлики, ни се чинеше посоодветно овие две тетратки да ги сместиме меѓу Есеите, иако не е тешко да се наведат аргументи и против ваквата одлука.

 

Дневници (1973-1992)

58 тетратки

На 9 април 1973 година – во обид да го тестира интуитивниот впечаток дека иднината на секоја личност е во голема мера предодрена од нејзиното минато – Сидо се одлучува да започне Дневник во кој се заветува дека секоја вечер ќе ги прибележува сите „доживувања, мисли и расположенија“ од изминатиот ден. Дванаесетина години – и повеќе од десет илјади страници! – подоцна, после неколку трансформативни искуства од летото 1985 година, го прогласува овој огромен проект за залуден и безначаен потфат што не придонел нималку кон подефинитивен или обмислен одговор на прашањето „Има ли некое оправдување на самиот живот и на сè она што ќе се претрпи и доживее низ него?“ Оттогаш, редовните дневни белешки (сè до последните години ниту една дата не е осиромашена од запис) се проретчуваат за на почетокот на 1992 година сосема да престанат.

Би додале „за жал“, зашто од сите тетратки што ни ги остави во наследство, овие педесет и осум веројатно се најважни и најнеодминливи. Не само заради тоа што никогаш (барем не во јавно достапната македонска историја) не е отпочнат и толку посветено спроведен ваков психографски потфат, туку и заради тоа што годините што ги покрива опфаќаат еден пресвртен период од историјата на две земји, СФРЈ и Македонија. Оттука, нешто слично како Пеписовите наспроти англиската реставрација, Дневниците на Сидо – сосема независно од нивните останати и несомнени вредности – би можеле да послужат како значаен историски документ, бидејќи, макар и попатно и немарно, во заднината детално портретираат едно општество во распад и друго во зачеток. Посуштински, овие тетратки делат нешто повеќе со еден друг семинален текст од автобиографски вид, Русоовите Исповеди, зашто како и нив, заветени се на искреност над срамот и потребата за самооправдување. Но, кај Сидо (и не само поради жанровската дистинкција дневник/мемоар), отсуството од самооправдување не е само пропратна одлика на документирањето (како кај Русо), туку уредничка нотација во текстот на животот. Со други зборови, сировата и непоколеблива искреност на Дневниците има дидактичка функција и служи едновремено и како самопрекор и како двигател за идна промена. Впрочем, токму тоа е и втората и поинтересна цел на Дневниците на Сидо: низ самосоочување со минатите гревови, да му помогнат на хроничарот да израсне во позрела и поцелосна личност.

Иако првично започнат со намера да биде концизно, објективно и документаристичко сведоштво на еден живот (прочистено од љубопитност за поединости, несуштествености и интроспекција), Дневникот, уште од првиот запис, еволуира во нешто многу подлабоко: хроника на секојдневните подеми и падови, на честите копнежи и разочарувања, на долгогодишните стремежи и неостварени сништа на една видна личност во изградба. За разлика од останатите негови записи (дури и оние од креативна природа), Дневниците на Сидо се неретко богати и на стилски план и откриваат една негова помалку позната, книжевно-лирска страна: не е занемарлив бројот на страниците низ кои, вдахнатo од лични трауми и интимни размисли, естетското успева да продре над слоевите апстрактно и повторливо философирање. Можеби токму поради тоа што личното е безмалку во целост супресирано од неговите подоцнежни записи, Сидо никогаш и не изгради некаков препознатлив пишувачки стил; иронично, не е претерано да согледаме и некаква намерност зад оваа постапка, зашто за доцниот Сидо, рафинираниот стил беше контрапродуктивен хевристички зафат, самоперпетуирачка заблуда, терен за бескрајни миниманипулации со несогледливи последици.

Уште и ова. Почнати непосредно по отслужувањето на воениот рок, текстовите од Дневникот на Сидо набрзо се раслојуваат и удвојуваат – премолчено на план на мисија, видливо на план на структура и содржина. Па, така, во еден долг период од неговото водење (дури и ако не може безусловно да се верува на датирањето на Сидо) има дневнички тетратки кои го коментираат запишаното во други тетратки кои, пак, верни на првичната идеја, не се нешто повеќе од сувопарни каталози на секојдневни настани, доживувања и размисли, често банални и повторливи до безначајност, но повремено и соголувачки до немир и неспокој. Непосредно пред да се откаже од натамошната работа врз Дневниците, веќе видно уморен и разочаран од нив, Сидо искажува намера да посвети една тетратка на сеќавања од детството; можеби набрзо забележува дека многу спомени се и онака рассеани низ останатите дневнички тетратки, зашто, иако начелно мемоарска, и оваа тетратка (редоследно, педесет и седма) набрзо добива дневнички карактер, па на крајот е каталогизирана како дел од овој циклус.

 

Мисли за размислување (1965-2012)

92 тетратки

Иако најстарата тетратка што бесприговорно припаѓа на овој циклус датира уште од 1965 година, Мислите за размислување3 стануваат главен пишувачки фокус на Сидо дури откако се откажува од посветената работа врз Дневникот – што, пак, кореспондира со почетокот на 1990-тите и осамостојувањето на Македонија. Пред тоа, тетратките што го делат овој наслов покриваат нетипично долги периоди (меѓу првите три се распределени безмалку две и пол децении) и не навестуваат долгогодишен проект во зародиш. Додатен доказ за ова е и една тетратка која го носи насловот Философски рефлексии и дели сè со останатите таксативно вброени во овој циклус освен консекутивна нумерација, па оттука и свест за припадност.4

Под обединувачкиот назив Мисли за размислување, Сидо завел 92 тетратки, дистингвирани една од друга со римска нумерација што се движи до CX. Дискрепанцата меѓу овој и арапскиот број не е последица на изгубени или ненајдени тетратки, туку на неколку авторски превиди направени во текот на хронологизирањето:

    • Поради закосеноста на втората самостојна цртка од римската тринаесетка впишана на насловната страница од Мисли за размислување XIII (), веројатно Сидо овој број го прочитал како XIV, па наредната тетратка, иако четиринеасетта во редоследот, ја завел под број XV.
    • Веројатно од брзање, Сидо прочитал една десетка повеќе во римската ознака за седумдесет и девет (LXXXIX место LXXIX), па наредната тетратка е заведена под римскиот симбол за 90 (Мисли за размислување XC) наместо под точниот за 80 (LXXXIX).
    • Последната класификаторска грешка е двојна и направена веднаш потоа: бројот 91 е заведен под неточната римска ознака XIC () што потоа исто така неточно е прочитана како 99 (огледално: CIX). Последично, наредната тетратка е заведена под римската ознака за бројот сто (Мисли за размислување C).

Почнати како кратки, попатни белешки на неврзани теми на работ на адолесценцијата, Мислите за размислување инаугурираат значаен стилски пресврт во творештвото на Сидо, веќе навестен во погореспоменатите Мисли. Имено, по напуштањето на работата врз Дневникот, Сидо никогаш повеќе нема да се наврати на униформни, ракописно напишани и релативно лесно резимирливи философски записи како оние од Есеите. Дури и кога ќе пишува на една иста, однапред дефинирана тема како во тетратките од последната деценија од својот живот, одново ќе пишува печатно, несистематски и афористично – во просек, по една еднострана, нумерирана белешка на ден-два. Во Мислите за размислување, многу од овие белешки продолжуваат каде што застануваат нивните претходнички, но многу други, без никаков вовед или најава, воведуваат сосема нови теми и идеи – ако смее да се опишат како „нови“ темите на кои Сидо (а и човештвото) постојано и циклусно се навраќа. Како што може само да се очекува од ваквиот несистематичен пристап, неретко се случува два афоризми да бранат два става противречни еден на друг до непомирливост; и почести се случаите кога, аргументирајќи одреден став, Сидо донесува заклучок што суштински ги негира првичните тези; но, веројатно најчести се белешките кои почнуваат со просветлувачка убеденост во одредена позиција, меандрираат низ несредено образложение и неследлива синтакса, за на крајот да издивнат во неодговорливо прашање или резигнирано „не знам.“

На 11.782 страници, Мислите за размислување содржат барем 10.199 афоризми запишани во период од половина век (поточно, 18.294 дена).5 Одново, како последица на изворни грешки во нумерирањето, последната белешка од Мислите за размислувања е заведена под скромниот број 7.887; барем од досега забележаното, сите грешки се направени во подоцнежните томови:

    • Во Мисли за размислување LXXIV, по 8.299-тата, следува белешка означена со број 8.230 наместо со правилниот 8.300. Оттука, место да заврши со белешка број 8.310, томот завршува со белешка број 8.240.
    • Во Мисли за размислување LXXVII, по белешката со број 8.393, следува белешката со број 8.354; последната белешка во томот е 8.384, а треба 8.433.
    • Во Мисли за размислување CI, по 8.794-тата белешка, следува белешката со број 8.755; томот завршува со белешка бр. 8.844, а треба со белешка бр. 8.904.
    • Најсериозно, во Мисли за размислување CVIII, по белешката 9.579, следува белешката со број 7.580, отпочнувајќи сосема нова нумерација во последните две и пол тетратки, офсетирана од правилната за околу две илјади и триста броја.

Како и голем дел од белешките групирани под насловот Мисли за размислувања – а и речиси сите останати пишувачки и животни проекти на Сидо – целиот циклус од 92 тетратки се примирува во самонегација, со потиштено признание за немоќта на умот да ги размислува и реши најгорливите прашања и проблеми на животот и меѓучовечките односи. Пооптимистичните веројатно би можеле да откријат и прикриена надеж во вербата на Сидо дека уметноста – бидејќи необврзана да ги промислува овие прашања и проблеми на рационален начин како науката и философијата – секогаш ќе овозможува, низ самиот творечки чин, нешто што не може ниту една друга сфера на човековата активност: бегство во потполна и апсолутна слобода.

 

Тематски размисли (2009-2019)

30 тетратки6

На 26 октомри 2012 година, Сидо става крај на полувековните Мисли за размислување. Дотогаш, веќе три години, тој спорадично работи на тематски групирани белешки за убавината и меморијата.7 До крајот на својот живот, Сидо ќе напише уште четири вакви повеќетомни циклуси (еден шеснаесеттомен за филмот и двотомните за смртта, за умот и неговото чудење и за самоуправувањето како израз на љубов) и уште тринаесет еднотетратни афористички белешки на одредена тема,8 кои или дефинираат и истражуваат апстрактни концепти како слободата и знаењето или ги сопоставуваат овие истражувања на историските неуспеси на човештвото конкретно да ги примени наводните сознанија во структурирањето на општествено-политичките заедници. Дел од тетратките, барем заветно, ветуваат и алтернативи; но, во практика, и тие не нудат нешто повеќе од свест и страв за утопичноста на алтернативата, пропратени од барем неколку „дали е можно?“ и „не знам“. Бидејќи Тематските размисли претставуваат венчавка меѓу две малку компатибилни крајности – афористичкиот стил на Мислите за размислување и содржинската униформност на Есеите – тешко е да се оценат како циклус. Но, веројатно не е претерано да се каже дека се почнати со намера да бидат конечен дестилат на напишаното во Мислите за размислување, при што поимите-наслови се одбрани со надеж дека посоодветно од некои други ќе ја отсимулираат потребната точка на вриење. Фактот што на крајот Сидо пак ни оставил во наследство преку 7.000 страници – голем дел од кои не се ниту доволно кохерентни ниту достатно систематични – ја запрашува успешноста на овој потфат. Но, најпосле – како што е запишано безброј пати на истите овие страници – токму тоа можеби е и неговата главна поента.

 

Сценарија (1964-1974)

1 тетратка

Уште додека беше жив, покрај своите филмски дела, Сидо депонираше и голем број авторски текстови врзани со филмот и сопственото филмско творештво во Кинотеката на Македонија. Едновремено, знаеме и дека дел од неговите сценарија, низ годините и децениите, се повремено препишувани и дигитализирани од негови поранешни ученици. Оттука, не е воопшто чудно што најдовме само една тетратка со сценарија во неговата оставина. Истата содржи деветнаесет сценарија, сите од најраната кариера на Сидо, приближно половина своевремено и снимени и уште половина што веројатно никогаш не биле пренесени на филмска лента. Очигледно е, поради распоредот на сценаријата во тетратката, дека ниту едно од нив не е изворно запишано во неа, односно дека тетратката е компилација и препис на претходно напишани сценарија. Можеби тоа е причината зошто не била доставена заедно со останатите записи во Кинотека, зашто стоеше на релативно видливо место. А можеби е и нешто полично или сосема тривијално. И во едниот и во другиот случај, тешко дека некогаш ќе можеме да ја напуштиме сферата на претпоставките.

 

Песни (1966-2019)

28 тетратки

Како што прибележува во отпосле напишаниот предговор кон својата најрана збирка песни (а и неколку пати низ Дневникот), Сидо изгледа често гледал на својот креативен напор како на начин да се соочи со самиот себеси – но не и како нешто повеќе од тоа. Барем досега, немаме најдено ниту еден запис што противречи на општоприфатениот впечаток дека Сидо долго и доживотно ја сметаше уметноста за врвен израз на духовното спознание, верувајќи дека само низ неа може да се реализира апсолутната слобода; последователно, не е ни чудно што своите први поетски и сценариски записи ги опишува, ретроспективно, како мигови на „духовно будење или раѓање.“ Оттогаш, па сè до крајот на животот, Сидо постојано творел и уживал да твори, претпочитајќи го чинот на креација пред философирањето и рационализациите. Па, сепак, иако потајно копнеел да стане добар уметник и режисер (во еден наврат има речено дека негово најголемо каење е неуспехот да влезе на Белградската филмска академија), изгледа бил свесен за сопствените ограничености на кои тој повремено се осврнува во Дневниците со зборови како „невештост“ или „незнаење“. Можеби токму како последица на ова размислување, и покрај огромниот број напишани песни (сместени во дури 28 тетратки и бележници и распослани на преку 2.000 страници), споделил или малку или речиси ништо од нив со другите луѓе. Како и во случајот со сценаријата, и меѓу песните има тетратки-компилации на претходни записи, особено меѓу оние подоцна датираните (в. Песни бр. 25 и Песни бр. 27); многу од песните се јавуваат во неколку верзии, обично една после друга. Конечно, речиси сите се датирани, темпорализирани и локализирани, што ни дава увид во креативниот процес кој претходел на нивното создавање: со исклучок на една песна (веројатно единствената што си ја ценел, „За ()“), сите други се пишувани набрзина и по краткотраен проблик на инспирација, најчесто во неговиот дом, во градскиот парк или на Водно.

 

Раскази и импресии (1990-2011)

8 тетратки

Најинтересни меѓу трите типа уметнички творби во необјавениот опус на Сидо се, веројатно, осумте ненасловени тетратки што ние ги подведовме под генеричкиот наслов Раскази и импресии. Токму тоа и го содржат: низа лирско-прозни впечатоци промешани меѓу мнозина кратки наративи од фиктивна природа. До некаде и чудно, Расказите и импресиите беа поскриени и од Дневниците во домот на Сидо, сместени веднаш зад нив, во длабочината на погореспоменатиот орман. По лексиката што дел од нив ја содржат, можеме и да претпоставиме зошто: ако се изземат Дневниците, тешко е да се рече дека на некое друго место во своите текстови, Сидо изгледа толку слободен во изразот и толку неригиден во намерите. Само во овие тетратки може да се најдат игриви и леснохуморни елементи, поизградени ликови што не функционираат само како негови негови алтер-ега, па и повремени вулгарности и пцости. Првичниот впечаток е дека, ако импресиите морале, не сите раскази можеле да се напишат во еден здив, па за голем дел од нив се чини дека завршуваат онаму каде што требало да почнат, а почнуваат истоветно: во фиктивниот спомен. Но, изгледа токму овој поглед свртен наназад, како една од вечните книжевни постапки, му овозможувал на Сидо најголем фокус и слобода – двете нешта што ги прават Расказите и импресиите интересни за читање и споредба со останатите записи. Исто како и во случајот со Песните, и меѓу овие текстови на Сидо се наоѓаат двојни и тројни преработки на истиот запис, некогаш преслични една на друга за да се опишат како нешто повеќе од варијации, а другпат доволно различни за да се сметаат за верзии.

 

ЕТОГРАФСКИ БЕЛЕШКИ

Покрај очигледното – дека Стефан Сидовски беше ретка и необична личност – ракописите што за првпат ги правиме делумно или целосно достапни на оваа веб-страница ни откриваат уште барем три битни нешта за нивниот автор.

Пред сè и над сè, дека впечатокот што го имаа огромно мнозинство од луѓето што го познаваа додека беше жив бил верен на неговите стремежи и цели, дури и во оние ретки моменти кога не бил верен на неговите постапки. Интуитивно свесен уште од рана возраст за својата различност, Сидо често бил растргнат меѓу товарот што го носи ова сознание и копнежот по обичноста на секојдневието, односно, длабоката потреба на поедноставен и поповршен начин да се вклучи во искусувањето на животот. Иако често сметал дека непомирливи се интересите на мислителот со оние на обичниот човек, еднакво често се плашел дека греши и дека голем е ризикот да се освести за својата грешка предоцна, независно кој избор и да го направи. Па, сепак, најчесто се радувал кога го избирал аскетскиот пат на мудроста, а се каел кога, сосема повремено, ќе бил заведен од искушенијата на обичниот живот – и тој не сосема обичен низ неговите очи.

Второто нешто што ни го откриваат ракописите е дека, како и сите нас, Сидо бил човек со многу маани и дилеми, но и дека, како што можат само малкумина да се пофалат денес, посветено и систематски се стремел да ги надмине првите и разреши вторите на оптимален начин, и за себе и за светот. Безмалку очекувано, токму од пепелта на сопствените подвоености (а сосема ретко од текстовите на други мислители), Сидо ги распретувал прашањата на кои посветил најголем дел од својата интелектуална енергија. Најчестото меѓу нив (или она на кое смее да се сведат речиси сите други) би морале да речеме дека е реторско: возможно ли е да се помират милионите разновидни желби и потреби на луѓето без притоа да се наруши меѓучовечката хармонија?

Од многупати повторениот и доследно негативен одговор на ова прашање произлегува и третото големо сознание за Сидо што може да се извлече од овие ракописи: дека, за разлика од многу овдешни мислители кои уживаат неспоредливо повисок статус од него, тој и по десетици илјади страници размисли и духовно проживеани експерименти бил способен да одолее на заблудата на неповратниот трошок, не срамејќи се да си ја признае пред себеси залудноста на своите децениски пишувачко-искуствени потфати. Од некоја причина, имал и храброст и енергија и дисциплина одново и одново да почнува нови и слични, со речиси непроменета цел и без страв од повторен неуспех. Дури и напротив, многу почест е впечатокот дека стрмоглаво јурнувал кон него уште од почеток, небаре обидувајќи се да си докаже, низ сопствен опит, дека многу од туѓите сознанија и откритија се наводни и илузорни. До последен момент, наместо возгордеан во некаква си мудрост, Сидо останал занемен пред животот и неговите тајни. Љубопитството и експериментите од долгата средина на неговото суштествување на земјава никогаш не му донеле потраен одговор на прашањата поставени во кратката младост, туку, напротив, му дале потврда за неговите прастари сомнежи дека воопшто и не требало никогаш да се постават тие прашања.

Оттука, наместо со псевдоувереност во некои трајни и големи вистини, записите на Сидо се преполни со прашања – „повеќе од неправди во историјата на човештвото“ – и наклонети кон самосомневање и преобмислување. Но, не мислиме овде на наклонетоста од оној пречест, провизорен и промовиран вид, практикуван од многу наши и светски признати писатели кои се самоистражуваат јавно во дневни колумни или педесетина тома и се гласно фалени за тоа, и покрај тоа што во меѓупериодите, невистините протекле по маргините низ светот, предизвикувајќи неизмерна и неслушната болка; туку од оној искрен, сократовски и сосема редок вид (ако и воопшто постоечки во денешново наивно демократизирано, сеитеративно и безнадежно практично време) во кој задоволствата не се повеќе од искушенија и во најдлабоките простори на осаменоста, во кој болните желби постојат единствено за да се самопоништат, во кој, однапред и свесно, сегашноста се принесува како жртва пред олтарот на самоспознанието и растот, во име на некоја иднина што можеби и нема никогаш да дојде.

 

ЗА СТИЛОТ И ПРЕПИСИТЕ

Фалејќи ја леснотијата со која наводно ги пишувал своите драми, пријателите на Шекспир од неговата актерска трупа често имале навика да кажат дека Бардот никогаш не прешкртал ниту еден стих.  Шекспировиот современик Бен Џонсон, според негово лично сведоштво, на тоа обичајно реплицирал со денес познатото: „ах, камо да прешкртал илјада!“ Чуму житија? – и ние би можеле да го кажеме потполно истото за Сидо. И тоа мерејќи во страници, не во стихови; и не само поради неколкуте сигнали од оваа природа на кои досега налетавме низ записите, туку и заради тоа што во еден разговор има кажано дека не ја поднесува глетката на прешкртани реченици. Вистина, такви речиси и да нема низ десетиците илјади страници што ги напишал. Дури и кога, навраќајќи се на нешто (што било навистина ретко), не бил задоволен со својот прв обид, претпочитал преписи и нови верзии наместо дописи и белешки долж маргините. Како да не се интересирал што ќе напише денес, туку што ќе извлече од напишаното во животот утре; како пишувањето да му било само терапевтски чин, а не и медиум за комуникација. Најпосле, да не забораваме и дека не планирал да објави речиси ништо од овде споделеното.

Иако во животот Сидо копнееше по слобода, се чини дека ретко наоѓал начин како истата да ја проживее низ и во текстот: со исклучок на Дневниците и, делумно, Расказите, слободата му е туѓа на неговиот опус. Во истиот контекст, не е претерување да се каже дека речиси сите значајни текстови на Сидо се напишани во курзив; иронично, тоа се оние во кои наместо посветено да се занимава со решавање на светските проблеми, попатно се занимавал со себеси и со сопствените демони и сништа. Огромен дел од останатите записи се синтаксички тешко следливи, содржински повторливи па дури и лишени од длабочина;9 многу други се веројатно продукт на самонаметната должност да се запише нешто – што и да е – на крајот на денот. Па, сепак, сите тие изгледаат некако нужни во име на целиот проект: бесконечно долга интроспекција во име на доживотен интегритет, две нешта со кои бил очигледно опседнат во својот живот. Многумина забораваат дека ниту едното ниту другото немаат никаква врска со јазикот, туку со јас-от.

Не е тајна дека, иако имаше неумолива желба за самоспознавање и раст и одличен осет за систематизација и архивирање, Сидо имаше и неизграден и полукомуникативен стил; дел од неговите записи покажуваат дека и самиот бил свесен за ова. Веројатно сè би било поинаку ако одлучел да пишува на начинот на којшто пишувал низ добар дел од своите Дневници, па дури и рани Есеи. Но, од некоја причина, се одлучил да пишува сосема различно за она што не го засегало лично и непосредно. Можеби во обид да си биде појасен и попрецизен во изразувањето на своите философски погледи и ставови за себе, Сидо често станува понејасен и поопскурен за читателот; во обид да стекне слобода на мислата, целосно ја изгубил онаа на перото. Токму за овие нешта е разговарано со него непосредно пред неговата смрт. И токму заради тие разговори – и нашиот тогашен и сегашен впечаток дека, и покрај почитта што ја уживаше, Сидо-авторот не беше достатно сфатен (и тоа од најпогрешни причини) – сметаме дека најважниот дел од оваа веб-страница се редактираните преписи од овде споделените и несподелени ракописи. Темелниот читател би забележал дека во дел од нив е интервенирано на начин на кој би интервенирал преведувач од XVI век, а не уредник од XXI; вдахновениот би знаел однапред дека секој уредник е, всушност, некој вид преведувач. Тоа го знаеше и Сидо: неколку од овде објавените записи беа своевремено преведувани со негово знаење и во негово лично присуство. И тој виде дека е добро тогаш и ни рече да продолжиме понатаму. И така и стана.

 

ЗА КРАЈ

Илјадниците страници споделени овде не можат да служат како замена за присуството на Сидо. Дури и напротив, за многумина кои го знаеја и имаа можност поредовно да разговараат со него, тие веројатно само ќе го направат повпечатливо неговото отсуство. Но, токму тоа е и една од главните причини поради која се одлучивме да ги споделиме: веруваме, искрено и длабоко, дека светот е сè уште подносливо место за живеење само заради тоа што повремено низ него проскитуваат луѓе чие отсуство е ненадоместливо и не признава сурогати. Во основа, оваа архива нема друга претензија освен да биде нежно сведоштво за еден ваков вид на недостиг.

 

СО НЕИСЧЕЗЛИВА ЉУБОВ И ЗАСЛУЖЕНА ПОЧИТ,
НЕГОВОТО СЕМЕЈСТВО
НЕГОВИТЕ ПРИЈАТЕЛИ И СОРАБОТНИЦИ
НЕГОВИТЕ НЕКОГАШНИ И СЕКОГАШНИ УЧЕНИЦИ

 

БЕЛЕШКИ

  1. Имајќи ја предвид оваа доследност и хронолошка грижа на професорот, дури и кога имавме сомнежи за точното датирање на некои записи – поради невклопливи удвојувања или противречни екстерни докази (главно, во Дневниците) – предимство им дадовме на датите заведени покрај самите записи. Во процесот, сосема е возможно да сме припишале и некои случајности на намера; во име на конзистентост, најголем дел од подметнатите ливчиња и подлистоци – независно од нивниот стил, јазик или содржина – при скенирањето ги поместивме на почетокот или крајот од тетратките во коишто беа најдени. Иако не совршено, ова се чинеше како најсоодветно решение, зашто овозможуваше да се испочитува нивната изворна положба, без притоа да се наруши или размести хронолошкиот строеж на самите тетратки.
  2. Всушност, изворно, беа тринаесет, но при скенирањето, со цел да ја испочитуваме изворната последователна пагинација, ги групиравме тетратките со ист наслов: Записи од посмтарања на самиот себеси (1-4) и Бладањата на еден невротичар (1-2).
  3. Изворно се насловени Кратки мисли за долги размислувања, но од деветтата тетратка натаму го носат пократкиот назив Мисли за размислување; така се категоризирани и овде.
  4. Философските рефлексии се почнати на почетокот од учебната 1987-ма година, во периодот кога Сидо почнува да се дистанцира од работата врз Дневникот. На прв поглед, тие многу повеќе ветуваат почеток на некој иден циклус (најмногу, зашто коинцидираат со пауза во друг) но, ретроспективно, не би можеле да се каталогизираат никако поинаку освен како преоден том и би морале да се периодизираат меѓу раните тетратки од циклусот Мисли за размислување, на кој, впрочем, Сидо продолжил да работи непосредно по почнувањето на оваа тетратка; оттука и не е чудно што тие делат многу сличности. За да не влијаеме на изворната нумерација (и покрај грешките што истата ги содржи), не е направен никаков напор за поцелосно вклопување на Философските рефлексии во овој циклус и истите имаат само пребројувачко влијание.
  5. Поради обемноста на материјалот и времето потребно детално да се истражи, засега секоја од овие три бројки мора да се смета само за провизорна – иако веројатно е достатно добра апроксимација за точната.
  6. Без шеснаесетте посветени на филмот, овде отсутни; со сè нив, вкупно се 46.
  7. Во текот на овој период (2009-2013), Сидо работи и на еден преоден и отпосле нумериран мини-циклус од четири тетратки под насловот Размисли, кој, освен во нумерацијата (која се рестартира во секоја тетратка), не се разликува во речиси ништо друго од Мислите за размислување; го сместуваме меѓу Тематските размисли најмногу заради угодност, а многу помалку заради соодветност.
  8. Меѓу овие тринаесет тетратки, го вбројуваме и доцниот ракопис насловен како Философски медитации, и покрај тоа што истиот, во многу аспекти, не се повинува на наведениот опис (како што, впрочем, сугерира и самиот наслов). Сепак, како што сведочи воведот, Философските медитации се почнати со намера да бидат тематски (барем на ниво на експеримент) и може грубо да се обединат околу нивниот експлицитен raison d’être: да посведочат за неможноста на умот да достигне сезнаење за стварноста поради инхерентната некомпатибилност на мисловните процеси со фактичката реалност.
  9. За жал, и она малку што е досега објавено од Сидо е често објавено недоволно редактирано, па многу од неговите идеи се губат не само во стилската неизграденост на Сидо, туку и во мноштво синтаксички каламбури, па дури и граматичко-правописни грешки направени при преписите.
Back to Top